Minister Dennis Wiersma wil af van te vroege keuze na de basisschool. Daarmee denkt de minister serieus na over het voorstel van de Onderwijsraad uit 2021 over de driejarige brugperiode. Dat zou een einde betekenen van de eindtoets van de basisschool. Minister Robbert Dijkgraaf heeft in twee lezingen gepleit voor het uitbannen van het negentiende-eeuwse model in het onderwijs. De ministers geven een handreiking voor heel andersoortig voortgezet onderwijs.
Minister Robbert de Graaf
Onderwijs moet voorbereiden op een leven in de maatschappij
In de Kohnstammlezing op 21 november 2022 gaf Robbert Dijkgraaf een kritische karakteristiek van het huidige onderwijsstelsel: ’In het onderwijs kan het dichtgetimmerde gevoel een gevolg zijn van strenge regels, vastomlijnde curricula en vroege selectie. Heb je eenmaal, op jonge leeftijd, een opleidingsrichting gekozen, of heeft je omgeving je die kant op geduwd, dan ligt daarna je route vaak vast. Zoals een brief die gedeponeerd wordt in de brievenbus, waarna een voorspelbaar traject volgt langs verdeel- en sorteercentra tot aan de eindbestemming: het adres dat al die tijd al op de envelop geschreven stond’.
Dijkgraaf vindt het ronduit triest dat jonge mensen de periode waarin ze zich horen te ontplooien, ervaren als een beklemming. ‘Als een hogedrukketel in plaats van een decompressiekamer. Onderwijs moet je voorbereiden op een leven in de maatschappij. Hoe ironisch is het dan dat de gestreste studietijd inderdaad vaak het voorportaal blijkt van een carrière vol spanning en belasting. Stress is een mentale pandemie geworden en onze cultuur lijkt behept met een obsessie voor het hoogst haalbare’.
Er is meer dan toetsen en cognitieve vaardigheden
De druk om de beste prestaties te leveren kan verlammend werken. Daar komt bij dat we volgens Robbert Dijkgraaf succes niet uitsluitend af moeten meten aan cognitieve vaardigheden. ‘Dat doen we omdat we daaraan een hogere status toekennen en omdat die simpelweg gemakkelijker te meten en te toetsen zijn’. Dijkgraaf was zeer kritisch over de vlucht in cijfers, toetsen en examens: ‘Mensen kunnen zoveel meer dan toetsen afleggen. Ze kunnen ondernemend zijn, praktisch, creatief of juist sociaal. Gelukkig wel, want ons land kan niet zonder deze kwaliteiten. Ook meten we meestal alleen de prestaties van het individu, terwijl individuele kracht pas floreert in sterke teams, waarin niet iedereen op dezelfde as zit. Om verder te komen heb je initiatiefnemers, samenwerkers én dwarsliggers nodig. Ook die eigenschappen moeten we erkennen en waarderen’.
De gelaagdheid in het onderwijssysteem veranderen
Dijkgraaf steunt ongetwijfeld zijn collega Wiersma in zijn ambitie om de basisvaardigheden op de basisschool te verbeteren, maar hij had ook een waarschuwing: ‘Laten we niet de fout maken basisvaardigheden als taal en rekenen - kennis die iedereen dagelijks nodig heeft in het leven - te verwarren met selectiemechanismen’. Zowel in de Kohnstammlezing als in de lezing op het D66 congres op 19 november 2022 toonde Dijkgraaf zich zeer gemotiveerd om iets te doen aan de gelaagdheid in het onderwijssysteem. Dit zei Robbert Dijkgraaf op het D66 congres: ‘Bovenaan mijn lijstje staat het definitief uitbannen van het negentiende-eeuwse model in het onderwijs. We moeten stoppen met denken in termen van hoger en lager. De ladder kantelen tot een waaier, waarin alle onderwijsvormen niet bovenop elkaar maar naast elkaar liggen en allemaal evenveel meetellen’.
Van gelijke kansen naar gelijke mogelijkheden
Verderop in zijn toespraak gaf hij aan moeite te hebben met het woord kansengelijkheid. ‘Alsof het leven een loterij is. Of het best haalbare een lot voor iedereen is. We moeten de lat hoger leggen. Alle jonge mensen verdienen tot hun recht te komen. Geen gelijke kansen, maar gelijke mogelijkheden om te worden wie je bent. Ieder mens wordt geboren als een zaadje waar een hele eigen boom in zit. Maar sommige zaadjes worden geplant in een warme kas met genoeg water en voeding. Andere beginnen in een droge vrieskou op arme grond. Laten we daar nou iets aan doen. Al die zaadjes moeten kunnen uitgroeien tot wat ze op het best en mooist zijn. Niet allemaal gelijk, maar allemaal verschillend. Het gaat er niet om of jij in het systeem past, maar of het systeem zich aanpast aan jou. Niet alle rondjes en driehoekjes in een vierkantje proppen. Maar juist ruimte maken voor afwijkende stemmen en perspectieven. Geen inclusie maar expansie’.
Leren en onderwijzen op school zijn gebaat bij ruimte. Dit zegt Robert Dijkgraaf daarover: ’Allereerst heb je ruimte in je hoofd nodig om te kunnen nadenken over de wereld. Om je talent niet te dresseren, maar te laten floreren. Stress is de grote stoorzender die we moeten zien uit te schakelen. Het is een opgave voor de hele samenleving om de druk op onze jonge mensen te verminderen. De druk op de ketel van het vervolgonderwijs is al lang te hoog. Dat werkt contraproductief, voor leerlingen, studenten, docenten en voor het onderwijs als geheel. We moeten met z’n allen meer rust en ruimte scheppen voor alle talenten’.
Het onderwijsstelsel van piramide naar waaier
Robbert Dijkgraaf heeft het mbo ontdekt. Hij zet zich in om de status van de mbo-student gelijk te krijgen aan hbo en wo studenten. Hij getuigt graag van het belang van de mbo’er voor de energietransitie en is onder de indruk van de kwaliteit van producten en activiteiten van de mbo’ers. Hij stoort zich aan het denken in hoger en lager en kwalificeert het huidige onderwijsmodel als negentiende-eeuws. Hij is gemotiveerd om het systeem te veranderen. Ons huidige onderwijssysteem is opgebouwd als een piramide. Bovenin het onderwijsgebouw zit de universiteit. De vooropleiding voor de universiteit is het vwo. Een verdieping lager, maar wel hoog in de opleidingspiramide zit het hbo. Een hoog cognitief ingestoken beroepsopleiding. Vanaf de basisschool kun je via vmbo en mbo naar het hbo. In de praktijk is de havo de meest voorkomende vooropleiding voor het hbo.
De universiteit is in het huidige onderwijssysteem het hoogst haalbare en de maat der dingen. De rest is daarvan afgeleid. Het systeem is gericht op groei van onze economie. Daar hebben we leiders voor nodig, die op het hoogste niveau een opleiding hebben gevolgd. Voor de topfuncties hebben we een beperkt aantal mensen nodig. Daarom is het vwo en daarna de universiteit al voorgeprogrammeerd in de eindtoets aan het einde van de basisschool. De eindtoets is zo geconstrueerd dat de hoogste 20% een vwo advies krijgt. Dus niet op basis van een kwalitatief criterium, maar een kwantitatief criterium. Aan de andere kant van ons systeem moeten er mensen klaargestoomd worden voor de maakindustrie en ondersteunende beroepen waar niet heel veel vooropleiding voor nodig is. In het systeem van voorprogrammering krijgt de groep met de laagste 50% op de eindtoets een vmbo advies.
De ministers geven de ruimte, nu moeten scholen de ruimte pakken
De pirade van hoger/lager in ons onderwijsstelsel kan worden vervangen door een waaier aan opleidingsmogelijkheden na bijvoorbeeld een driejarige brugperiode. Zo’n driejarige brugperiode zou een prachtige Tussenruimte kunnen worden met een proeverij van kennis, vaardigheden en ervaringen, zodat leerlingen een bewuste keuze kunnen maken uit de waaier van Robbert Dijkgraaf. Het biedt een uitgelezen kans om de intrinsieke motivatie van leerlingen te verhogen door de drie psychologische basisbehoeften centraal te stellen in het leerprogramma. Dat zijn: autonomie, verbondenheid en competentie. Leerlingen moeten eigen keuzes kunnen maken in hun leerprogramma. Het belang van verbondenheid zal gerealiseerd kunnen worden door veel samenwerken en een hechte gemeenschap van een school maken. En dan competentie. In het huidige onderwijssysteem staat onderlinge vergelijking en competitie centraal. In de driejarige brugperiode zou samenwerking en individuele vorderingen centraal moeten staan. Er wordt pas geleerd als het aanbod van nieuwe stof aansluit bij de competentie van de individuele leerling. Leerlingen niet meer langs de meetlat van het gemiddelde of elkaar.
Dennis Wiersma wil de keuze voor het voortgezet onderwijs uitstellen en Robbert Dijkgraaf wil van de piramide naar een waaier. Hier ligt een geweldige uitdaging voor scholen. Welke school grijpt de kans om het roer om te gooien?
Minister Dennis Wiersma:
Michiel Verbeek, 26 november 2022